Tiểu luận của Vũ Quần Phương: Trang cuối Nguyễn Đình Thi

Vanvn- Nguyễn Đình Thi là nghệ sỹ biết cảm thụ cái cốt lõi của đời người nên không bao giờ ông chán nản. Tóc bạc trong mưa bay anh cười / Tôi không nói được mình đã trải đời / Không nói được mình đã hiểu người / Không dám nói mình đã biết yêu? Không dám nói mình đã biết sống. Ông chỉ biết Mỗi bước mùa xuân đến kia dịu dàng trên cỏ non / Cả tổ ong hồn tôi cuống quýt rộn ràng. Có phải chỉ phút trước đó thôi khi trái tim ông còn tri giác được một đàn ong vừa dào dạt bay qua, nụ cười còn lưu mơ hồ trên môi ông thanh thản…

Con trai ông bỗng gào lên gọi ông. Ông lặng yên nằm, thanh thản. Những nếp nhăn tuổi tác trên vầng trán như giãn ra, những sợi dài bạc trên đôi mày rậm như bạc hơn, hiền triết. Ông như đang lắng nghe, như đang nghĩ ngợi. Rồi một hôm nào bỗng gió bay / Cái bóng ngoài kia đến đợi / Anh giật mình đứng dậy / Đã đến giờ rồi hôm nay. Hôm nay 18.4.2003 lúc 16 giờ 22 phút. Ông đã tiên liệu rồi. Mong anh em hiểu đừng cười? Tôi gửi lại đây thìa khoá / Tất cả cửa nhà tôi đó / Ngổn ngang qua tạm cuộc đời. Chìa khoá ông trao là những trang giấy mỏng manh này. Nó giúp ta mở vào cuộc đời ông: thơ, văn, kịch, nhạc…

Tập thơ Sóng reo này là chặng cuối, thâu tóm  những bài ông viết trong các năm 80, ông có nhiều bài nghĩ tới phút chung cục này. Tập thơ như lời trăng trối, như cuộc nhìn lại vui buồn của đời người. Trong trẻo. Thanh thản. Nguyễn Đình Thi thường ít nói, thơ càng ít lời. Ở tập thơ này ông càng ít lời hơn so với điều ông nghĩ Núi biếc trong mây nghĩ ngợi / Trời đất vô cùng vẫn đây. Mọi thứ vẫn thường ngày, nhưng ông không còn nữa. Từ bên kia ông nhìn về lưu luyến Đốm nắng vàng kia Và mỗi lá cỏ / Nói với anh bao nhiêu điều Cỏ của trần gian, nắng của trần gian bao nhiêu chất chứa, quyến luyến và đấy mới là điều đáng kể. Mọi thu vén, giành giật Nào mang theo được gì đâu. Chỉ những niềm yêu của anh / Như mạch nước không ai thấy / Mỗi ngày nuôi anh lặng lẽ. Niềm yêu nuôi con người. Con người sống được vì nó. Và chết được cũng vì nó. Ông nói tới cái chết, nhưng ông lại gắn chúng ta vào đời. Từ bên ấy ông lưu luyến trông về và ký thác tới chúng ta chiêm nghiệm của cả đời người. Tập thơ mỏng mà dày chiêm nghiệm. Ông đã vượt biển với rất nhiều cột buồm kiêu hãnh. Rồi chính vì lắm buồm mà thuyền bị lật. Ông khôn hơn chỉ dùng một cột buồm, đúng mức, đúng sức thì trời lại tắt gió. Tưởng hết hy vọng thì ông nhớ đến mái chèo. Ông đã hối hả chèo, mồ hôi vã đầm đìa và bàn tay bật máu. Thuyền đã chạm bờ. Hai mắt tôi ròng ròng nước mắt? Tôi chống chiếc bơi chèo gỗ cũ đen, bước loạng choạng lên bãi bùn lởm chởm đá lạnh câm. Một tư thế chiến thắng làm ta ứa nước mắt. Nhưng là người thì phải vậy, phải đến bờ dù ròng ròng nước mắt. Có phải thế chăng mà  giờ đây ông thanh thản. Thanh thản ở sự biết mình, Thôi xin tha cho mọi lỗi lầm / Quên cho những dối lừa khoác lác? Tôi biết tôi đã nhiều lần ác? Và ngu dại còn nhiều lần hơn. Ông nói như lộn trái tâm hồn mình ra như thế, nhưng từ hôm ông mất đến nay, ngày đưa tang ông, bạn viết già trẻ ở Hội Nhà văn Việt Nam luôn trò chuyện về ông, kính trọng nhân cách ông, kính trọng tài năng đa diện, kính trọng trí tuệ, bản lĩnh và lòng độ lượng của ông. Ông là biểu tượng tự trọng của giới nhà văn Việt Nam.

Có lần ngồi ôn những kỷ niệm đau buồn thời nước mất. Ông kể ông bị bắt, một viên mật thám Pháp hỏi cung ông tỏ ra trọng trí thức và rất lịch thiệp, ông cũng giữ lễ trả lời, nhưng rồi bất ngờ hắn tát thẳng vào mặt ông và chửi. Cái tát ấy, lời chửi ấy tạo ý chí sắt đá trong ông, trong suốt đời viết văn giành độc lập cho đất nước. Ông làm cách mạng bằng trái tim nhà thơ. Ông chiêm nghiệm những cuộc cách mạng từng cuộn nhau trong bao đời bóng đêm và ông thấy Cái ác của kẻ mạnh / Cái hèn của kẻ yếu ? Cái tham của kẻ thừa / Cái thèm của kẻ thiếu / Dân tộc thù dân tộc / Con người sợ con người. Không chịu nổi, phải đổ máu ra để xoay ngược lại  Xem thành cái gì. Nó thành Cái hèn của kẻ mạnh / Cái ác của kẻ yếu / Cái thèm của kẻ thừa / Cái tham của kẻ thiếu  / Dân tộc sợ dân tộc / Con người thù con người. Thay đổi loanh quanh thế thôi, những cuộc cách mạng trong hệ tư tưởng đêm. Nguyễn Đình Thi đòi hỏi một cuộc cách mạng  mở ra buổi sáng, không có bóc lột ăn hiếp và ông tự nhủ Nhưng đó không phải chuyện một lúc. Bài thơ viết năm 1982, một cách nhìn sâu sắc  và nhiều dự liệu. Đời ông, không phải lúc nào cũng thuận gió no buồm, ông phải tự luyện để biết nhìn nơi xa / Và thấy mỗi vật từ sát gần. Ông chiêm nghiệm  Cái không mất thường ở trong nước mắt. Ông biết cách vượt qua cái bóng lửa trong gương để tìm tới đốm lửa nhỏ bập bùng mang sức ấm thật của đời. Tham gia cách mạng từ 17 tuổi đời. Hai mươi mốt tuổi trong thường vụ Quốc hội nhà nước cách mạng. Chế độ trẻ và đời ông đang trẻ. Ông đã nạp vào kinh nghiệm sống của mình những thăng trầm, những biến thiên thời cuộc. Lắm thứ hữu khuynh tả khuynh, giáo điều xét lại… Quả là Lắm nỗi gieo neo / Và lạnh. Ông bám vào cái đẹp mà đi. Cái đẹp của con người thì không cùng nên ông đã đến Tất cả mênh mông rực rỡ. Mượn lời nhà danh hoạ Dương Bích Liên, ông tự hỏi Tôi là ai nhỉ / Một chút trắng hồng dào dạt vàng. Cuối đời ai nhận ra mình dào dạt màu sắc của  bình minh, ấy là người hạnh phúc. Phải chăng vì thế mà giờ đây con người tự chèo, tay rách máu, sau bao lần vượt biển đang năm kia thanh thản.

Một chủ đề khá nặng trong tập Sóng reo là nỗi niềm hoài niệm. Tóc đã điểm sương chân đã mỏi, ông về thăm lại Núi xưa của chiến khu và ông gặp hồn mình không già như thân xác Cô gánh cỏ tranh nhìn thoáng lạ / Áo bạc mồ hôi má đỏ hây. Cô gái của ngày xưa và cái nhìn nơi ông cũng vẫn như thuở ngày xưa. Ông trở lại nhiều đoạn đường xưa, bến cũ, ông gặp lại nét cũ hồn xưa, những chất liệu đã vào thơ ông hồi trẻ đang còn làm ông bồi hồi trở lại.

Nguyễn Đình Thi là nghệ sỹ biết cảm thụ cái cốt lõi của đời người nên không bao giờ ông chán nản. Tóc bạc trong mưa bay anh cười / Tôi không nói được mình đã trải đời / Không nói được mình đã hiểu người / Không dám nói mình đã biết yêu? Không dám nói mình đã biết sống. Ông chỉ biết Mỗi bước mùa xuân đến kia dịu dàng trên cỏ non / Cả tổ ong hồn tôi cuống quýt rộn ràng. Có phải chỉ phút trước đó thôi khi trái tim ông còn tri giác được một đàn ong vừa dào dạt bay qua, nụ cười còn lưu mơ hồ trên môi ông thanh thản.

Phải chăng ông nằm đó, trong phòng hồi sức cấp cứu loang loáng  màu kim loại không rỉ và gạch men trắng, ước mong  mình thành một tia nắng / Và đôi khi một tia chớp, một giọt lửa, một giọt nước trong, một áng mây lững thững che mát người trần thế đang bước mỏi đường dài. Trên máy ghi điện tim không còn sóng điện, trái tim vô tri nhưng lòng quyến luyến cuộc đời vẫn hồi hộp đập Người ấy ngồi giữa rừng / Lặng im hút thuốc / Nhặt chiếc lá rụng cầm lâu trên tay. Sao lại cầm lâu trên tay một chiếc lá đã chết. Lá đã chết nhưng vẫn là lá của trần thế. Nối vào trần thế chỉ với một chiếc lá khô cũng tần ngần không nỡ bỏ. Trong kháng chiến chống Pháp, khoảng các năm 1948, 1949, nhiều bạn văn kêu thơ Nguyễn Đình Thi khó hiểu, phong cách xa lạ. Ông đã lắng nghe và ông đã sửa . Không phải sửa vào câu chữ văn phong, ông sửa từ trong cảm xúc. Khi ông nhuyễn với đời thì đời nhuyễn trong ông. Ông hiếu con người thì con người hiếu ông như ông hiểu chính mình. Trên khóe miệng như nghiêm lại như cười đang như ẩn giấu nhiều chuyện ông biết mà chưa nói, chuyện trong văn cũng như chuyện trong đời.

Bài cuối của tập thơ viết về một đêm mưa. Đời người ai chả có những đêm mưa, nghe tí tách dội lại cả đời mình. Nguyễn Đình Thi cũng thảng thốt như mọi người Ngoảnh trông lại đã bạc đầu. Nhưng ông phát hiện thêm: Đời người qua đi nhưng tiếng khóc tiếng cười ở lại, nó hòa thành tiếng sóng reo vĩnh cửu của đời. Tập thơ này phải chăng cũng là một đợt sóng?

Sóng đang reo, người nằm kia, lặng im, thanh thản.

VŨ QUẦN PHƯƠNG