Nguyễn Khắc Viện “sống chết” với nghề báo!

Vanvn- Có thể không ít bạn đọc bất ngờ với nhan đề bài viết này. Cũng phải thôi, vì cuộc đời và sự nghiệp bác sĩ Nguyễn Khắc Viện (BSNKV, 1913-1997) thì thiên hạ đã biết qua nhiều sách báo với những danh hiệu khác (bác sĩ, Việt kiều, nhà văn hoá, dịch giả, giám đốc nhà xuất bản, chuyên gia tâm lý trẻ em, người khai sinh “phép Dưỡng sinh”…) nhưng hình như chưa mấy khi ông được giới thiệu là “nhà báo Nguyễn Khắc Viện”! Vậy mà BSNKV đã bỏ rất nhiều tâm huyết trong suốt cuộc đời mình với nghề báo và có thể nói ông đã có những cống hiến đặc biệt đối với đất nước qua hàng ngàn tác phẩm báo chí, từ bài báo đầu tiên viết tại Paris khi ông vừa vượt qua “cửa tử” cho đến các trang viết trên giường bệnh những ngày cuối đời ở tuổi 83. Nói BSNKV “sống chết” với nghề báo là vì thế. Có giai đoạn ông còn… “suýt chết” vì nghề báo nữa!

Bác sĩ – nhà văn hoá Nguyễn Khắc Viện

Nhiều người đã biết cụ Hoàng Giáp Nguyễn Khắc Niêm chán ngán chính trường một nước thuộc địa, cho “cậu Tú” Viện sang Pháp du học làm bác sĩ cứu người để tránh phải “làm quan”, nhưng học xong, vừa vào nghề thì bị lao, thời đó chưa có thuốc đặc hiệu, phải vào-ra bệnh viện (kết hợp làm việc và hoạt động Việt Kiều) suốt hơn chục năm, 7 lần lên bàn mổ, cắt 8 xương sườn và hơn 1 lá phổi, tưởng chỉ chờ chết, nhưng nhờ vận dụng phương pháp Yoga, ông “sống lại” và cống hiến đầu tiên cho đất nước là viết báo! Đó là lúc Pháp trục xuất ông Phạm Huy Thông, BSNKV được cử phụ trách phong trào Việt kiều yêu nước ở Pháp; để giúp bà con hiểu rõ tình hình trong nước – nhất là giai đoạn bắt đầu chiến dịch Điện Biên Phủ – Hội Việt kiều ra tờ tin “Quyết thắng” phổ biến đến các nhóm Việt kiều, từ đó lan truyền tới các tổ chức Pháp. Cũng trong thời gian hoạt động ở Pháp trước lúc về nước (năm 1963), BSNKV còn viết cho nhiều tờ báo lớn của Pháp, tuyên truyền cho Việt Nam và do Paris là một trung tâm của châu Âu, nên qua những bài báo của BSNKV, bạn bè quốc tế hiểu rõ hơn nhiều vấn đề khá phức tạp của Việt Nam giai đoạn đó, như sai lầm trong “Cải cách ruộng đất”, sự kiện “Di cư vào Nam” sau 1954 hay việc thành lập Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam…

Điều đáng nói là những tác phẩm báo chí viết trong thời gian này, BSNKV không ăn lương để làm báo, không bị ai bắt buộc, mà “tự trong lòng” – tấm lòng của một trí thức yêu nước nồng nhiệt. Ông Hữu Ngọc, nguyên Giám đốc NXB Thế giới, trong một bài viết về BSNKV “Thầy Đồ Nghệ làm sách báo tiếng Tây” có đoạn viết: “… Anh đã có uy tín một nhà viết sách báo sành sỏi ở Pháp. Ở Việt Nam, thỉnh thoảng chúng tôi được đọc bài của Anh ở một số tạp chí của Đảng Cộng sản Pháp…”

“Tự trong lòng” là trích từ nhan đề bài báo của nhà báo lão thành Phan Quang, nguyên Tổng Giám đốc Đài Tiếng nói Việt Nam, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, đăng trên Tạp chí “Người làm báo” năm 1998 (“Nguyễn Khắc Viện – Tự trong lòng”) Có thể nói BSNKV và Phan Quang là bạn tri âm, cùng “sống chết” với nghề báo, mặc dù vị Cựu Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam sinh năm 1928, quê Quảng Trị; BSNKV quê Hà Tĩnh, sinh năm 1915 (thực sinh – một số sách báo ghi sinh năm 1913, do phải khai tăng tuổi khi đi học), tức hơn Phan Quang 13 tuổi. Hai người xuất thân khác nhau, trong khi BSNKV sống ở trời Tây, thì Phan Quang lăn lộn tại chiến trường Bình Trị Thiên… Qua bài viết “NKV tự trong lòng”, nhiều người mới biết hai ông đã “để ý” tới nhau từ hơn nửa thế kỷ trước! Một sự ngẫu nhiên, hầu như hai ông vào làng báo cùng lúc. Đó là khi nhà báo trẻ Phan Quang đang bám chiến trường “Bình Trị Thiên khói lửa” với cương vị phóng viên báo Cứu Quốc, thì BSNKV “bám” sào huyệt địch tận bên Tây, viết báo Việt kiều và các báo Pháp nói rõ sự thực về cuộc kháng chiến chính nghĩa của dân tộc ta. Vậy là tuy ở cách xa nghìn trùng, hai ông cùng một mặt trận, một chiến tuyến.

Nhắc lại thời kỳ này, Phan Quang viết: “… Tại chiến trường Bình Trị Thiên, có những tuần nằm dài ở chiến khu Hoà Mỹ (Thừa Thiên) chờ chuyến về đồng bằng, tôi say sưa đọc những sách báo tiến bộ nước ngoài từ Paris gửi sang Việt Nam, qua thành phố Huế. Trên tờ tuần báo “Nước Pháp mới” (France Nouvelle) cơ quan chính trị và lý luận của Đảng Cộng sản Pháp, thỉnh thoảng có những bài thông tin về tình hình Việt Nam, viết sắc sảo, văn phong rất Tây mà lại được ký bằng bút danh rất Việt…”

Nghĩ cũng vui, hai ông nhà báo chống Tây, nhưng chính nhờ cùng biết tiếng Tây nên mới nhận ra là đồng đội…

***

Trong bài viết đã dẫn, anh Phan Quang đã dẫn lời BSNKV khi bộc bạch với các bạn trẻ về cái “nghiệp” đã dẫn ông tới nghề báo:

“… Cái may của tôi là lúc bắt đầu làm báo, không ai bắt buộc cả, cũng không phải nộp bài vì ăn lương làm báo; bắt buộc đây là một thứ xung lực bên trong, thúc đẩy phải nói, phải viết, viết cho anh em kiều bào, viết cho người Pháp hiểu rõ đất nước ta, chính nghĩa của ta. Mỗi lần cầm bút – nói đúng hơn là ngồi bên máy chữ – là hiện lên trước mắt tôi người đọc; họ hỏi han, chất vấn, cãi lại, thậm chí, có khi còn chửi mắng “mình”…Nghề báo vì không phải là một kỹ thuật, cho nên cái “nghiệp” thường quan trọng hơn; điểm này thấy rõ ở điều, đa số các nhà báo nổi tiếng không xuất thân từ các trường dạy nghề làm báo. Họ viết báo vì tự trong lòng, họ có cái gì để nói với người đọc.”

Sau ngày về nước (tháng 3/1963), với uy tín trong các mối quan hệ với bạn bè quốc tế, BSNKV được cử làm Ủy viên Ủy ban liên lạc văn hoá với nước ngoài và sau đó được giao phụ trách báo đối ngoại Le Courrier du Vietnam và Tạp chí Etudes Vietnamiens. Nhà văn hoá Hữu Ngọc đã nêu bật bản lĩnh của nhà báo Nguyễn Khắc Viện khi phải “đấu tranh chống những quan điểm tuyên truyền đối ngoại cũ kỹ. Trước đó, có vị đã chỉ thị “Làm ngọai văn chủ yếu là dịch bài của các vị lãnh đạo. Mà dịch là dịch cho đúng, chấm là chấm, phẩy là phẩy, cấm thay một chữ nào!” Nhấn mạnh về đặc trưng của tuyên truyền đối ngoại và đối tượng nước ngoài bị coi là “mất lập trường”. Người ta rất ngại nêu những khó khăn yếu kém của Việt Nam… Bức tranh của Việt Nam ra ngoài phải tô đậm màu hồng. Có những quan điểm “ấu trĩ” bây giờ nhắc lại có vẻ “chuyện đùa” mà lúc đó đã có thật…”

Bác sĩ Nguyễn Khắc Viện với các nhà ngoại giao ở Paris. Ảnh: TL

BSNKV, trong hồi ký “Ứớc mơ & Hoài niệm – Nguyễn Khắc Viện kể chuyện” (NXB Tri thức, 2017) đã kể lại những cuộc “đấu tranh” ấy…

Chuyện thế mà đã hơn nửa thế kỷ rồi! Tuy vậy, nó vẫn “hiện đại”; nói cách khác, nó vẫn là một “bài học” không hề cũ: Đó là thật sự tôn trọng quyền làm chủ của nhân dân Với nghề báo: đối tượng phục vụ trước hết và trên hết là bạn đọc, là nhân dân, chứ không phải chức vị người được nhắc đến bài báo. Bạn hãy để ý các tin, bài trên báo, đài… hiện nay, không ít tin, bài nội dung người dân đã biết rồi, nên không đọc, nhưng do bài nhắc đến người có quyền chức rất lớn, nên cứ phải đặt lên hàng đầu và chiếm diện tích rất nhiều! Xin đừng nghĩ đây là chuyện nhỏ. Báo chí chính thống kém sức hấp dẫn chính vì thế. Và điều lớn hơn: đây chính là hậu quả của nếp nghĩ và “cơ chế’ thời phong kiến mà cuộc cách mạng 1945 mới chỉ hạ bệ được ông vua, còn cái “đuôi” hoặc là cái “rễ” của nó thòng rất dài, rất sâu trong đời sống xã hội. Chính vì thế mà Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Tuyên ngôn Độc lập 1945, đã mở đầu bằng câu: “Tất cả mọi người đều sinh ra có quyền bình đẳng” và liên tục trong nhiều năm, Người luôn cảnh tỉnh tệ mất dân chủ. Trong bài viết cuối đời về đạo đức cách mạng nhân kỷ niệm 39 năm thành lập Đảng Lao động Việt Nam (2/1969) Người đã viết về những kẻ còn mang tệ nạn đó như sau: “ … Họ tự cao tự đại, coi thường tập thể, xem khinh quần chúng, độc đoán chuyên quyền… mắc bệnh quan liêu…” Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ 13 đầu năm 2021 cũng nhiều lần nhắc lại cụm từ có nội dung “Thực hành và phát huy rộng rãi dân chủ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ và vai trò tự quản của nhân dân…” Chúng ta cũng hiểu, nếu quyền dân chủ đã thực hiện tốt thì lãnh đạo Đảng và Nhà nước chẳng cần phải nhắc liên tục suốt bảy thập kỷ. Vì thế, bài học tôn trọng quyền dân chủ của BSNKV trong khi viết một bài báo hay bố trí một trang báo hẳn vẫn có ý nghĩa đến hôm nay.

***

Sự dấn thân quyết liệt của BSNKV đối với nghề báo thể hiện nổi bật trong giai đoạn trước và sau thời kỳ Đổi mới. Những bài báo sắc sảo, bàn về những vấn đề lớn của đất nước, với chính kiến mạnh mẽ, không e ngại cả những chuyện “nhạy cảm” đăng trên nhiều tờ báo lớn như Lao động, Tiền Phong, Văn nghệ, Sài gòn giải phóng… được nhiều người tìm đọc vì đã viết trúng nhu cầu của độc giả, của nhân dân chứ không để vừa lòng một tầng lớp nào. Đấu tranh để thực hiện quyền dân chủ thật sự của người dân vẫn là chủ đề trung tâm của nhiều bài viết. BSNKV viết hẳn một bài mang tên “Tập sự dân chủ” (Báo “Lao Động” – 1/5/1988) chỉ rõ “dân tộc ta có nhiều truyền thống tốt đẹp… nhưng chưa có truyền thống dân chủ.” Và ông đề nghị từ người dân đến các cán bộ, các cơ quan dân cử, tư pháp… “phải tập sự dân chủ”. Chỉ riêng bài này, được biết một số vị có quyền chức quen nghe lời ca ngợi “Việt Nam nhất thế giới” đã rất khó chịu. Mãi rồi người ta mới nhận ra, đâu chỉ Việt Nam là “xã hội còn mang nặng dấu ấn của thời xưa” (BSNKV – Bài vừa dẫn) , mà cả nhân loại, khi còn “cơ chế” quyền lực thực sự trong tay một lớp người, một tổ chức – kể cả các nước tư bản tiến bộ – cuộc đấu tranh để thực hiện dân chủ không bao giờ ngưng nghỉ. BSNKV đặc biệt chú trọng trách nhiệm của tầng lớp trí thức, lực lượng thông tin báo chí (mà BSNKV đề nghị dùng từ mê-đi-a”) và khoa học xã hội trong cuộc đấu tranh này qua nhiều bài viết như “Làm tốt công tác thông tin” (Báo “Nhân Dân ngày 16/3/1980), “Ba nguồn sóng của các mê-đi-a” ( Hội thảo báo chí tháng 11/1965) “Làm báo lúc này” (Báo “Lao động”, tháng 10/1987)… BSNKV còn tham gia ý kiến trên nhiều lĩnh vực khác như “Then chốt – cải tổ bộ máy”, “Cởi trói cho nông dân”, “Từ tiêu chuẩn cấp bậc, sang tiêu chuẩn chức năng”, “Tháo gỡ trói buộc cho văn học nghệ thuật”… (Đây là bài phát biểu trong Hội thảo về văn học nghệ thuật gồm 400 văn nghệ sĩ, trí thức, có sự tham dự của đồng chí Nguyễn Văn Linh ngày 6/10/1987; BSNKV thẳng thắn kiến nghị “– Không bao giờ một vị lãnh đạo chính trị đứng trên cương vị là Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Tỉnh ủy mà lên án một tác phẩm văn nghệ, đừng để nổ ra những vụ án văn học…; – Cấp nào có quyết định không cho in, cho chiếu một tác phẩm thì có văn bản, có chữ ký với tên tuổi ai quyết định, không để cho những người sáng tác có cảm tưởng bị một bộ máy vô hình vô danh bao vây, không có lối thoát… – Xử lại những tác phẩm và con người bị kết án thời “Nhân văn giai phẩm”… – Xin đừng quan liêu hóa những ngành văn học nghệ thuật, đừng biến những văn nghệ sĩ thành những ông quan…” Mấy ngày sau, bài đăng báo “Văn nghệ”, kèm tường thuật, có câu: “Đồng chí Tổng Bí thư đứng dậy bắt tay thân thiết và trực tiếp đón nhận bản tham luận của BSNKV…”)

Loạt bài này, năm 1988, đã được NXB Thanh Niên in vào tập ”Đổi Mới?”. Những bài viết dài hơn, như là tiểu luận, đặt những vấn đề rộng hơn và có tính lý luận được in trên nhiều tạp chí, kể cả Tạp chí “Học tập” (Tạp chí Cộng sản hiện nay – Bài “Óc Khoa học”) Năm 1989, NXB Đà Nẵng đã tập hợp in thành sách “Bàn và Luận”, trong đó có các bài đáng chú ý: Bàn về dân chủ, Óc khoa học, Tiếp xúc và tiếp nhận chủ nghĩa Mác, Bàn về quan liêu, Phận đàn bà ngày nay, Lễ nghĩa xưa và nay, Bàn và luận về Đạo Ki-tô…

Những bài viết của BSNKV đã đụng chạm đến những nếp nghĩ xưa cũ, bảo thủ, rồi bị ngộ nhận, thậm chí bị quy chụp là “phản động”! “Giọt nước tràn ly” là những kiến nghị của BSNKV gửi trực tiếp cho cấp lãnh đạo cao nhất của Đảng và Nhà nước. Và thế là một thời gian khá dài có chỉ thị “đâu đó”, không một tờ báo nào dám đăng bài của BSNKV! Ở trên, tôi có viết rằng ông “suýt chết” về nghề báo là vì thế!

Ở đây, lại xin được nhắc ý kiến của cựu Chủ tịch Hội Nhà báo Phan Quang. Ngay giữa lúc BSNKV đang bị “bao vây”, trong một cuộc giao ban báo chí, anh Phan Quang đã đề nghị các anh chị lãnh đạo biên tập đừng xếp BSNKV cùng hội với những người đang bị xem là “li khai”. Ông đã nói thẳng: “Tôi biết rõ anh Viện. Anh Viện khác.” Là bạn tri âm, lòng tin của ông đối với BSNKV đã được thời gian – vị “quan toà” nghiêm khắc kiểm chứng. Ông vui mừng mang hoa đến tặng BSNKV ngay sau khi NKV được tặng Huân chương Độc lập hạng Nhất. Và BSNKV – con người kiên nghị, “…Không quỳ gối thờ đô la / Không cúi đầu trước quyền lực…” (Trích thơ “Khai bút” năm 1996 của BSNKV) đã xúc động đến rơi nước mắt trước cử chỉ đẹp đẽ của “người bạn tri âm”.

Vào dịp kỷ niệm 10 năm ngày BSNKV qua đời (10/5/1997-10/5/2007), trong bài “Mười năm ngẫm lại đôi điều” đăng trên báo “Người Lao động”, nhà báo Phan Quang đã viết: “BSNKV sinh thời có nhiều suy nghĩ về đất nước và thời cuộc hơi khác với nhiều người cùng thời; những trăn trở của ông chưa được chia sẻ ngay tức khắc cũng là điều dễ hiểu…Cái “lỗi” của BSNKV – nếu dám gọi điều ấy là “lỗi” – theo tôi, là ông thường có ý kiến hơi quá sớm về những vấn đề được coi là nhạy cảm, trong khi xã hội còn triền miên trong nếp tư duy khác…Tôi tin rằng với thời gian, rồi thực tiễn sẽ mang lại trả lời cho bao nhiêu câu hỏi lơ lửng lâu nay…”

Cho mãi đến cuộc gặp giữa BSNKV và Tổng Bí thư Đỗ Mười (Tháng 9/1991), các dư luận sai trái về ông mới được giải tỏa. Và trong lễ tang BSNKV, Tổng Bí thư Đỗ Mười đã viết: “Vô cùng thương tiếc đồng chí Nguyễn Khắc Viện, người đảng viên cộng sản giàu nghị lực, một nhà hoạt động văn hoá nổi tiếng. Đồng chí đã góp phần công lao xứng đáng cho sự nghiệp đấu tranh giành độc lập, tự do của Tổ quốc và làm hết sức mình cho sự nghiệp văn hoá – giáo dục của Việt Nam…”

***

“Nghiệp” làm báo của BSNKV còn có một khối lượng rất lớn chưa ai thống kê được là trong nhiều chuyến được Trung ương tin cậy cử ra nước ngoài trước những sự kiện lớn của đất nước để giải thích chính sách, đường lối của Việt Nam cho bạn bè thế giới, ông đã viết và trả lời hàng trăm cuộc phỏng vấn cho các tờ báo, các hãng thông tấn của gần 20 nước! Như dịp Hiệp định Paris được ký (ngày 27/1/1973), BSNKV ở Pháp 40 ngày, ngày nào cũng có những cuộc tiếp xúc, từ 9 giờ sáng đến nửa đêm… Tổng biên tập báo Jeune Afrique của châu Phi đã phỏng vấn BSNKV đến 3 giờ liền, sau đó, dành hầu như cả một số tạp chí để nói lý do Việt Nam làm thế nào để thắng Mỹ…Đây cũng là thời gian Đảng Cộng sản Pháp mời BSNKV sang làm phim Tài liệu “Hồ Chí Minh – phác họa chân dung một chính khách”, dành nhiều thời lượng cho BSNKV nói mở đầu phim mà chúng ta đã được xem trên VTV1 tối 15/5/2019. Tháng 4/1977, trong dịp Tổng thống Pháp đón Thủ tướng Phạm Văn Đồng, BSNKV lại được cử sang Paris làm “tiền trạm” trong nhiệm vụ thông tin, Đài Vô tuyến truyền hình Pháp đã đưa lên màn hình cuộc tranh luận giữa BSNKV với 3 nhà báo Pháp về vấn đề thống nhất nước Việt Nam. Thời gian đó, đây là vấn đề không đơn giản, vì có dư luận cho rằng miền Bắc xâm chiếm miền Nam, họ hy vọng sau giải phóng, hai miền sẽ có hai Chính phủ. BSNKV không dùng luận điểm chính trị mà lấy chuyện tình cảm gia đình để thuyết phục họ. Ông kể gia đình vợ ông ở Sài Gòn, 1947 sang Pháp học rồi về Hà Nội đến nay, chỉ trông hết chiến tranh là về thăm mẹ. Thống nhất đối với nhân dân Việt Nam là như thế!…

Cho đến những tháng cuối đời (BSNKV mất ngày 10/5/1997), không còn sức ngồi gõ máy tính, phải nằm suốt ngày, BSNKV vẫn đọc cho người thân những bài viết gửi đăng các báo “Sức khỏe & Đời sống” “Giáo dục thời đại”…; trong đó có bài ông nêu vấn đề “quyền được chết” mà một số quốc gia đã có luật, trước hết dành cho các bậc cao niên bệnh nặng khi y học đã bó tay…

Cho đến nay, BSNKV đã ở “thế giới khác” gần một phần tư thế kỷ, ông còn cần chi được ai khen tặng hay kể công về sự nghiệp báo chí. Nhưng vào lúc đất nước ta đang bước vào giai đoạn “đổi mới toàn diện”, nhắc lại vài câu chuyện về bản lĩnh nhà báo Nguyễn Khắc Viện, hẳn cũng có điều bổ ích, nhất là với đội ngũ những người làm công tác truyền thông…

TRUNG SƠN

Thời báo Văn học Nghệ thuật, số 24/2021

Xem thêm: