Vanvn- Giới họa sĩ và người yêu hội họa trong nước sẽ trả lời ngay là họa sĩ Tạ Tỵ! Điều nầy cũng dễ hiểu họa sĩ Tạ Tỵ đã mở cuộc triển lãm tranh theo trường phái lập thể (Cubism) đầu tiên của mình tại Sở thông tin Sài Gòn vào năm 1956. Trong hồi ký ông khẳng định ‘Đây cũng là lần đầu tiên, dân chúng Sài Gòn được thưởng ngoạn một lối vẽ mới, từ xưa chưa có’ (Hồi ký, trang 235). ‘Tôi là nghệ sĩ đầu tiên tại Việt Nam vẽ tranh lập thể và trừu tượng’ (Tạ Tỵ dấu ấn sáng tạo, Nguyễn Quốc Định, 2019).
Hs Tạ Tỵ sinh năm 1921, khi còn là sinh viên trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Đông Dương ở Hà Nội không mấy thích cái lối vẽ chân phương do nhà trường truyền thụ. Ông tự nghiên cứu và thích trường phái lập thể qua tác phẩm của Braque và Picasso và sau đó ông vẽ theo trường phái nầy. Triển lãm đầu tiên của ông là tại một ngôi trường làng tại liên khu 3 cùng với Văn Cao với hai bức ‘Lìa phố’ và ‘Chiến tranh’ vào năm 1948. Sau một thời gian ngắn, ông vẽ thêm bức tranh ‘Mưa núi’, cũng theo trường phái lập thể, nội dung diễn tả cảnh núi rừng đang mưa bằng hình khối và màu sắc khác lạ với hội họa truyền thống tả chân đem giới thiệu trong buổi họp của chi bộ văn nghệ liên khu và đồng bào địa phương ở một ngôi làng sát chân núi. Phải nói là buổi giới thiệu tranh đó hoàn toàn …thất bại vì không ai ‘cảm’ nổi.
Trong thời gian ‘dinh tê’ (1950), ông đã ngồi trước giá vẽ làm việc từ sáng tới tối để nâng cao kỹ thuật đi sâu vào họa phái lập thể. Vào năm 1951, ông mở cuộc triển lãm 57 bức tranh lập thể tại trụ sở của Nha thông tin bắc việt trong vòng hai tuần. Một cuộc triển lãm thành công với 90 o/0 tranh được mua.
Năm 1953, ông vào Sài Gòn và vẫn tiếp tục vẽ tranh, viết báo. Năm 1956, tại phòng triển lãm Sở thông tin (góc đường Đồng Khởi và Lê Lợi bây giờ) ông ra mắt giới thưởng ngoạn 57 bức tranh lập thể mà ông đã vẽ từ khi vào Sài Gòn và ít nhiều một số tranh cũ mang từ Hà Nội vào. Ông cho biết trong hồi ký ‘Trong lòng tôi vô cùng sung sướng, vì không ngờ tác phẩm của mình được hâm mộ tại miền nam đông như vậy’.
Từ đó, có những nhận định ‘Đây cũng là lần đầu tiên, dân chúng Sài Gòn, được thưởng ngoạn một lối vẽ mới, từ xưa chưa có’ (Nguyễn Quốc Định, Sđd). ‘Tạ Tỵ khộng hiểu đã xem tranh lập thể ở đâu mà thường được coi là họa sĩ VN đầu tiên đưa hình khối vào tranh …’(Phạm Duy, theo Nguyễn Quốc Định, Sđd, trg 66)
Và bây giờ, trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam, họa sĩ Tạ Tỵ mặc nhiên được xem là họa sĩ đầu tiên theo trường phái lập thể (và sau đó là trừu tượng) cũng như đưa trường phái này vào hội họa Việt Nam.
NĂM 1943, SÀI GÒN ĐÃ CÓ HỘI HỌA LẬP THỂ
Tôi cũng nghĩ chín Tạ Tỵ là họa sĩ đầu tiên theo lập thể nếu không đọc được một bài báo quý trên ‘Nam kỳ tuần báo’ số ra ngày 19/9/1943. Trong bài báo “Xem tranh” (trang 9) tác giả Trang Sinh đã cho biết chính họa sĩ Nguyễn Cao Thương là người đã triển lãm những bức tranh ‘Sài Sơn’, ‘Mùa Xuân’, ‘Khóm chuối rừng màu xanh’, Đôi trâu trên quãng đồng hung hung đỏ’…đã được vẽ theo trường phái lập thể tại Nhà hàng Continental vào tháng 8 năm 1943. Năm này họa Tạ Tỵ còn là sinh viên trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Đông Dương và vẫn chưa vẽ tranh lập thể.
Xin trích đoạn bài viết của ông Trang Sinh “ Tôi bước lên mấy bực thang của nhà hàng Continental ở Sài Gòn với nhiều thành kiến đã có sẵn. Người ta nói với tôi rất nhiều về lối lập thể. Người ta bảo nó kỳ hoặc, lạ lùng, khó hiểu. Tôi không phải là một nhà mỹ thuật lại cũng không từng phê bình khoa ấy, nhưng lòng yêu đẹp chắc thế nào cũng cho tôi nhiều cảm giác hay hay…”
“Vậy cảm giác của tôi ra thể nào sau khi xem tranh, là tôi chép y ra dưới đây, lời quê mộc mạc mong quý bạn đọc biết giùm.”
Hai họa sĩ Cao Thương và Thúc Chương cùng chung tranh trong một phòng rộng. Nhưng hai lối vẽ lại khác nhau, chọi nhau gần như là đen với trắng. Lối cổ điển của Thúc Chương thì dịu dàng, lối lập thể của Cao Thương lại gân guốc… Thoạt nhìn, tôi chỉ thấy những nét bệt, nét gạch hết sức dơ bẩn, những cái hình vuông, hình góc không ra quái gì, tôi không nhận ra được gì gì cả. Thế mà khi đứng lùi ra xa, xa hơn mọi khi, tôi bỗng ngạc nhiên thấy hiện lên toàn thể bức tranh, tôi mới nhận ra được cảnh vật trên bức họa, rõ rệt và phân biệt. Đẹp một cách rắn rỏi, tươi một điệu ngọt ngào!”
“Không có hoa cắm trong lọ, không có đàn bà đẹp, mà chỉ những cái gì hùng tráng và mạnh mẽ: cảnh Sài Sơn từ cao trông xuống – trọn một khu vườn hoa,- những cây đại cao vọi. Màu sắc họa sĩ dùng cũng có một lối tân kỳ. Chúng nó tươi đặc biệt, sặc sỡ như những sợi thắt lưng hoa hòe của mấy cô đầm.”
“Vậy mà tại sao người ta lại nói xấu rất nhiều lối ấy? Có lẽ tại người ta chưa quen được với nó chăng? Nhưng nếu biết được cái quan niệm về nghệ thuật của họa sĩ Nguyễn Cao Thương là ‘tìm hiểu tạo vật’ chớ không phải ‘chụp ảnh’ như lời họa sĩ đã nói với bà Renée Fabrice thì chắc người ta sẽ hết ngạc nhiên trước những cái táo bạo lạ lùng của lối lập thể”.
Thật là tiếc, có lẽ do kỹ thuật in ấn vào năm 1943 nên Nam kỳ tuần báo chẳng in được một bức tranh nào của họa sĩ Nguyễn Cao Thương để xem. Tuy nhiên, theo bài báo rõ ràng là họa sĩ Nguyễn Cao Thương đã vẽ và triển lãm tranh lập thể tại Sài Gòn và cả Việt Nam đầu tiên. Tuy nhiên, phải thừa nhận rằng họa sĩ Tạ Tỵ một họa sĩ rất thành công, đã để lại dấu ấn, và đặt nền móng cho họa phái nầy tại Sài Gòn trong khi ông Nguyễn Cao Thương sau đợt triển lãm nầy đã ‘biến mất’.
NGUYỄN CAO THƯƠNG LÀ AI VÀ ĐI ĐÂU?
Té ra, khi vẽ những bức tranh lập thể Nguyễn Cao Thương chỉ là một họa sĩ tự học và vào năm 1944 chàng trai sinh năm 1918 tại tỉnh An Giang đã vào học tại trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Đông Dương tại Hà Nội. Được biết họa sĩ Nguyễn thuộc lớp họa sĩ đầu tiên theo kháng chiến và không còn thấy vẽ theo họa phái lập thể nữa trong khi Tạ Tỵ làm hai cuộc triển lãm lớn, mỗi lần 57 bức tại Hà Nội (1951) và Sài Gòn (1956) và tiếp tục theo họa phái nầy đến năm 1960 mới chuyển qua trường phái trừu tượng.
Và điều hết sức lý thú họa sĩ-chiến sĩ Nguyễn Cao Thương là người Việt Nam đầu tiên bắn rơi máy bay Pháp. Ông cũng là người đặt tên cho Trường Trung học Mỹ thuật trang trí Đồng Nai, tiền thân của Trường Cao đẳng Mỹ thuật trang trí Đồng Nai ngày nay và làm hiệu trưởng cho đến ngày nghỉ hưu. Ông mất năm 2003, được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật vào năm 2012 với các tác phẩm: Bác Hồ thăm trận địa pháo ở hồ Tây (sơn dầu), Hành quân qua bưng biền Đồng Tháp Mười (sơn dầu), Xây dựng khu gang thép Thái Nguyên (sơn mài).
LÊ VĂN NGHĨA
